Koning Filip brengt bezoek aan tentoonstelling aan Romaanse Poort in Leuven

Uit de eerste resultaten blijkt dat de kinderen op korte tijd een bijzonder negatieve kijk ontwikkelden op ‘oude mensen’. Die werden bijvoorbeeld nagenoeg allemaal aanzienlijk kleiner: gemiddeld tot wel 33 procent. Dat is geen goed teken. De ‘fysieke afstand’ (‘social distance’) wordt blijkbaar ook als ‘psychische afstand’ zichtbaar in de tekeningen (‘het mentaal landschap van de kinderen’). Maar er is hoop, we kunnen generaties dichter bij elkaar brengen waardoor ook de figuren in de schetsen opnieuw tot wel 21 procent groter worden. Zo blijkt uit de positieve interventies van het project ‘Wat Alz? - Kind als Kracht’. We kunnen van ‘Oei’ naar ‘Waw’.

Dr. Kasper Bormans stelde de eerste resultaten van zijn onderzoek voor tijdens de internationale Alzheimer Conferenties in Londen, Amsterdam en San Diego (USA). Voor Vlaanderen werden de resultaten toegelicht in de Kapel van de Romaanse Poort in Leuven van 13 t.e.m. 25 november, met onder andere geleide wandelingen door eminente wetenschappers als psychiater Prof. Dirk De Wachter (de supervisor van het doctoraat van Kasper) en Dr. Kasper Bormans op het programma. Het onderzoek verloopt aan Universiteit Maastricht en de tentoonstelling wordt gesteund en mogelijk gemaakt door Expertisecentrum Dementie Vlaanderen en De Vlaamse Overheid.

Tussen oktober 2021 en juni 2023 maakten de kinderen (10-11 jaar) méér dan 800 tekeningen in de klas. Zowel van onbekende ouderen als van hun eigen grootouders in verschillende situaties: neutraal, gelukkig en ongelukkig. Tijdens het onderzoek belandden ze onvoorspelbaar in de vijfde Coronagolf waardoor er weer quarantaines, lockdown, restricties, mondkapjes, afstand en beperkt bezoek werden ingevoerd. Dat leverde uniek onderzoeksmateriaal op. In de top 3 van het gemis bij kinderen tijdens de Covidmaatregelen staat naast het gemis aan vrienden en activiteiten het verloren ‘contact met oma en opa’.

De tekeningen werden op gestandaardiseerde wijze verzameld en zorgvuldig geanalyseerd. En wat blijkt? De meest opvallende vaststelling: nagenoeg àlle oudere mensen in de tekeningen werden aanzienlijk kleiner, gemiddeld tot wel 33 procent. Dat is een verontrustende ontdekking. Kleiner wordende figuren zijn in kindertekeningen immers een bekend signaal voor groeiende afstandelijkheid en afnemende betekenis. Dat Covid hierbij een grote rol speelt is een plausibele hypothese. De kinderen ontwikkelden blijkbaar onbewust een meer negatieve kijk op oude mensen. Dat heeft zowel een nadelige invloed op hun eigen levenskwaliteit als op die van oudere mensen. Maar er is hoop, zo blijkt ook uit het vervolgonderzoek en de intense gesprekken die Kasper Bormans met de kinderen en hun leerkrachten voerde.

Het mentaal landschap

"Het was pijnlijk om te zien hoe kinderen ten opzichte van ouderen, plots als melaatsen werden aanzien. Zij hebben dat vaak ook zelf zo ervaren", vertelt juf Trudy die met haar leerlingen aan het project meewerkte. "Naast de speelplaats van onze school ligt een verpleegtehuis voor mensen met Alzheimer. Onze kinderen moesten daar ver vandaan blijven. Toen ook volwassenen op onze speelplaats kwamen wuiven naar hun eigen ouders die achter de ramen van het verpleeghuis zaten, om toch enig oogcontact mogelijk te maken, kreeg dat verdriet een gezicht. Het raakte alle kinderen die dat schouwspel zagen."

De kindertekeningspecialisten Prof. Nicole Vliegen en Sus Weytens, verbonden aan de KULeuven, volgen het project van zeer nabij en zijn even verbaasd als opgetogen: "Kindertekeningen zijn een uitstekend middel om te onderzoeken wat er onbewust bij kinderen leeft. Er is de voorbije jaren veel internationale, wetenschappelijke expertise opgebouwd om dergelijke tekeningen te onderzoeken en er onderbouwde conclusies uit te trekken. We kunnen bijvoorbeeld letten op kleuren, vormen, afmetingen, verhoudingen, expressie, symbolen en het al dan niet aanwezig zijn van objecten (als huizen, fietsen, draaimolens, ziekenhuisbedden of rollators) en natuurelementen (als bomen, bloemen, regen, wolken of de zon). In de onderzochte tekeningen zien we nagenoeg al deze elementen veranderen. Dat Covid hierbij een belangrijke rol speelt is zeker een plausibele hypothese. Ook het effect van positieve interventies is meetbaar en zichtbaar. Deze vaststellingen tonen aan dat ons ‘mentaal landschap’ boetseerbaar is. We moeten waakzaam zijn voor de impact van negatieve gebeurtenissen (zoals Covid) op kinderen. Maar tegelijk stemt het onderzoek ons ook hoopvol omdat we met kleine positieve interventies wel degelijk een verschil kunnen maken."

"Het onderzoek leert ons dat we het ‘mentaal landschap’ van kinderen kunnen wijzigen: extern (door Covid bijvoorbeeld) of intern (door positieve interventies). De impact van concrete positieve interventies (zoals een onderbouwd en verbindend bezoek aan een woonzorgcentrum of samen met de grootouders ‘Het Spel van de Verbeelding’ spelen) is meteen zichtbaar. Dergelijke ingrepen in opvoeding en onderwijs zijn niet alleen nodig om de negatieve invloed van Covid weg te werken, zij hebben een aantoonbaar positief effect op de manier waarop kinderen kijken naar ‘ouder worden’. Daar varen zowel de kinderen zelf als oude mensen en de hele samenleving wel bij", zegt Bormans.

Van 'oei' naar 'waw'

"We schrokken aanvankelijk van het onverwachte resultaat: oei! Maar al snel zagen we er ook de uitzonderlijke mogelijkheden van in. Doordat er tijdens het onderzoek plots nieuwe coronamaatregelen werden ingevoerd, kregen we een unieke kans om de tekeningen van voor en na de maatregelen te vergelijken. Kinderen die plots weer maandenlang mondkapjes moesten dragen, afstand moesten houden, beschouwd werden als broeihaard van besmetting en niet bij hun grootouders op bezoek mochten, kregen daardoor een versnelde negatieve kijk op ouder worden", vertelt Bormans.

Prof. Hilde Verbeek (Universiteit Maastricht): "Onverwachte resultaten zijn vaak de meest interessante bevindingen. Ze nodigen uit om op zoek te gaan naar nieuwe verklaringen en zo onvoorspelbare mechanismen te ontdekken. We verbaasden ons over de kindertekeningen, en begonnen ons achteraf pas te realiseren dat de kinderen slechts één boodschap hebben gekregen van de sociale context: je moet op afstand blijven, ouderen zijn ziek, kwetsbaar en kunnen niks, ouderen moeten beschermd worden… heel veel afstand. En die boodschap van afstand houden, lijkt zich ook te weerspiegelen in de kleiner wordende figuren."

Dr. Kasper Bormans: "Toen we later, in coronavrije tijden, kinderen na kleine positieve interventies tekeningen lieten maken, bleken de figuren weer groter te worden: gemiddeld tot wel 21 procent. Waw! Dat is het goede nieuws: ons ‘mentaal landschap’ bepaalt in belangrijke mate ons gedrag (‘behavioral script’) maar dat landschap is veranderbaar. Daarom draagt ons onderzoek en de tentoonstelling de naam ‘Van OEI naar WAW’. Wat aanvankelijk alleen onheilspellend leek (Oei!) bevat enorme kansen voor opvoeding en onderwijs (Waw!).’ De perceptie van ouder worden en dementie is veranderbaar. Daarom wordt de tentoonstelling ook omarmd door Expertisecentrum Dementie Vlaanderen en de Vlaamse overheid."

Jurn Verschraegen (Directeur Expertisecentrum Dementie Vlaanderen): "Het is verbazend hoe deze kindertekeningen op een heel eenvoudige manier de oude dag bespreekbaar maken. Kinderen houden ons een spiegel voor. Ze confronteren ons met onze eigen eindigheid en beperkingen maar op een hoopvolle en vraagstellende manier: ‘Zijn wij in onze relatie tot ouderen of mensen met dementie wel op de goede manier bezig?’ of ‘Zouden we niet beter de eigenschappen die kinderen ons aanreiken, meenemen in ons persoonsgericht handelen?"

Psychiater Prof. Dirk De Wachter, promotor van het doctoraat van Kasper Bormans (KULeuven) kijkt glunderend naar de tekeningen. "Hier kunnen wij veel uit leren", zegt hij. "Essentieel gaat het in geslaagde communicatie over rustige nabijheid. Als we zien dat die nabijheid afneemt, bemoeilijkt dat een menselijke benadering. Dit onderzoek toont een aanpak die meer menselijkheid brengt in de problematiek van ouder worden en dementie. Dat is heel wezenlijk."

Kind als kracht

Ook klinisch psycholoog en rouwexpert Prof. Manu Keirse (KULeuven) volgt het onderzoek met grote belangstelling: "Ouderen zijn eigenlijk de meest gedifferentieerde groep en toch hebben wij van hen een zeer eenzijdig, meestal negatief beeld. Kinderen zijn nog soepel genoeg om zo’n ‘bevroren denkbeeld’ te ontdooien en creatief genoeg om het met onze hulp op een positieve manier in te vullen. Die bevroren denkbeelden kan je ontdooien, veranderen en opnieuw invriezen. Daarom is dit onderzoek zo hoopvol."

"Zolang er voor dementie geen medicijn is, is de medemens nog altijd het beste medicijn", zegt Dr. Kasper Bormans. "Elk kind krijgt gemiddeld te maken met één grootouder met dementie en dat aantal zal alleen maar toenemen. Aangepaste communicatie speelt een grote rol. We communiceren immers niet met ‘iemand’ maar met ‘het beeld dat we van iemand hebben. De beeldvorming is dus cruciaal. Als we die beeldvorming al vroegtijdig bij kinderen, ouders en leraren kunnen bijsturen, leren wij beter omgaan met ouderen en met mensen met dementie. Daarbij beschouwen wij elk ‘kind als kracht’. Op die manier zijn kinderen geen verborgen slachtoffers van dementie, maar verborgen hulpbronnen. Zij beschikken immers spontaan over een aantal eigenschappen die volwassenen nodig hebben om met een probleemsituatie als dementie om te gaan: enthousiasme, leergierigheid, onbevangenheid, onbevooroordeeldheid, humor, positiviteit, inlevingsvermogen, relativering, levensenergie en empathie. Bij het bezoek aan het verpleeghuis zegt een oude mevrouw bijvoorbeeld tegen een kind dat het heel ‘open en intelligent’ is. Het kind vraagt meteen hoe zij dat weet. Waarop de mevrouw zegt: ‘Jij bent de enige die hier op bezoek komt, die mij recht in de ogen kijkt. Andere mensen kijken naast me of dwars door me heen’. Dergelijke gesprekken openen aan beide kanten een wereld."

Perspectief

De deelnemende scholen, zowel de kinderen als hun leerkrachten en (groot)ouders zijn bijzonder enthousiast. Net als de oudere mensen in verpleeghuizen en woonzorgcentra die bij het onderzoek werden betrokken. Dat blijkt uit het intergenerationeel project ‘Wat Alz – van OEI naar WAW’.

Prof. Sandra Zwakhalen (Nursing Science, Universiteit Maastricht), begeleidt het project: "Het is erg vernieuwend om aan de hand van kindertekeningen naar de leefwereld van kinderen en ouderen te kijken. De evoluties in de tekeningen bevatten een waardevolle en sociaal relevante boodschap. Nu we meer weten over het perspectief waarmee kinderen naar ouderen kijken, kunnen we daar ook goed onderbouwd op reageren. Het bevorderen van dit intergenerationeel contact is van bijzonder maatschappelijk belang, zowel voor onze kijk op dementie als voor onze omgang en communicatie met oudere mensen in het algemeen."

Jurn Verschraegen (Directeur Expertisecentrum Dementie Vlaanderen): "Wat we van kinderen kunnen leren is dat zij onbeschreven bladen zijn. Zij kijken puur en zonder vooroordelen naar de mens. Zij zetten de mens centraal in plaats van de dementie. Dat is wat mensen met dementie zelf ook verlangen van de samenleving. Zij willen mens blijven, tot op het laatste moment. Dat is de essentie: in de kracht van de ontmoeting de mens blijven zien. Met deze expo bieden we rustpunten aan tegen de hectiek van elke dag. We nodigen uit om stil te staan in een wereld van verbinding, verbeelding en verwondering en zo bij te dragen tot een meer dementievriendelijke samenleving."